Oprócz farmakoterapii istnieją trzy główne sposoby terapii, które pomagają zachować pamięć i myślenie. Są to: stymulacja poznawcza, trening poznawczy i rehabilitacja poznawcza. Słowo „poznawczy” odnosi się w tym przypadku do procesów w mózgu, które pozwalają przetwarzać informacje płynące ze świata.
1. Stymulacja poznawcza
Stymulacja poznawcza jest pojęciem najbardziej ogólnym. Oznacza różne interwencje społeczne i poznawcze aktywizujące wiele różnych funkcji poznawczych. Skutkiem takich oddziaływań jest poprawa całościowej sprawności poznawczej.
Do technik stymulacji poznawczej należą:
- terapia reminiscencyjna – polega na motywowaniu osoby z otępieniem do przywoływania wspomnień przy użyciu stymulujących do tego materiałów (stare fotografie, muzyka z dawnych lat, pamiętniki). Wspomnienia mogą być materiałem do rozmowy, snucia opowieści.
Więcej o tej formie terapii przeczytasz tutaj:
- trening orientacji w rzeczywistości – polega na przekazywaniu osobie z otępieniem wskazówek dotyczących otaczającej rzeczywistości (m.in. czasu i miejsca, w którym się obecnie znajduje). Pomocne są w tym kalendarze, zegarki, kartki z aktualą datą, umieszczone w widocznym miejscu, czytanie gazet, oglądanie i słuchanie programów informacyjnych, nauka korzystania z notesów, prowadzenia pamiętników czy rozpisywanie harmonogramu tygodnia.
- aktywizacja społeczna – polega na włączaniu osoby z otępieniem w aktywności grupowe, motywujące do kontaktów z innymi ludźmi, prowadzenia rozmów czy wykonywania wspólnych działań; może być realizowana w dziennych domach opieki, klubach seniora, Centrach Spotkań, grupach parafialnych, spotkaniach rodzinnych.
- ćwiczenia fizyczne – dostosowane do możliwości osoby z otępieniem aktywności fizyczne wspierają zdrowie całego ciała, stymulują pracę mózgu i korzystnie wpływają na pamięć oraz nastrój. Więcej informacji oraz przykładowe ćwiczenia do wykonywania w domu znajdziesz w artykule Gimnastyka dla ciała w zakładce dla osób z otępieniem.
Zapytaj swojego lekarza lub skontaktuj się z lokalną organizacją Alzhemierowską i dowiedz się, czy w Twojej okolicy dostępne są tego typu usługi. Najbardziej kompleksową, dostępną formą stymulacji poznawczej jest uczestnictwo osoby z otępieniem w dziennych domach pobytu.
Ponieważ stymulacja poznawcza obejmuje każdą aktywność, zauważ, że tego typu zajęcia możesz zorganizować też w domu i wykonywać je wspólnie z osobą z otępieniem. Do takich działań warto zaprosić pozostałych członków rodziny czy znajomych. Regularne spacery, uczestnictwo w spotkaniach rodzinnych czy przeglądanie starych zdjęć to właśnie stymulacja poznawcza.
2. Trening poznawczy
Treningi umysłu stają się coraz bardziej popularne. Mają one na celu utrzymanie lub poprawę określonych umiejętności myślenia, takich jak przywoływanie wspomnień, zajmowanie się konkretnym zadaniem i poprawa koncentracji uwagi. Trening umysłu jest często opisywany jako „ćwiczenie mózgu”, „siłownia dla mózgu”. Polega na powtarzaniu ćwiczeń poznawczych i stopniowym zwiększaniu ich trudności.
Istnieją dowody na to, że trening mózgu skutecznie poprawia pamięć i myślenie u osób z łagodnymi zaburzeniami poznawczymi i może być pomocny w opóźnianiu rozwoju otępienia. Nie jest natomiast pewne, czy trening mózgu poprawia funkcjonowanie pamięci u osób ze zdiagnozowanym otępieniem. Badania wykazały, że regularny trening umysłu pozwala poprawić konkretną umiejętność, która była ćwiczona. Nie ma niestety istotnego wpływu na uogólnioną poprawę myślenia.
Istnieje wiele ćwiczeń umysłu, które zorganizować można samodzielnie. Działania, które mogą poprawić funkcjonowanie mózgu to:
Puzzle – mogą pomóc w utrzymaniu lub rozwijaniu zdolności wzrokowo-przestrzennych. Są to umiejętności organizowania informacji wizualnych, interpretowania wzorców i ćwiczenia przez mózg tego, w jaki sposób obiekty do siebie pasują.
Muzyka – wykazano, że słuchanie muzyki, śpiewanie w chórze czy nauka gry na instrumencie wspomagają funkcjonowanie mózgu. Nie trzeba być wirtuozem. Wiele ćwiczeń nie wymaga wcześniejszego przygotowania muzycznego. Badania wykazały, że słuchanie pogodnych melodii może pomóc mózgowi „myśleć” bardziej kreatywnie i rozwiązywać problemy bardziej skutecznie niż w ciszy.
Taniec lub żonglerka – nauka kroków tanecznych lub nowa umiejętność fizyczna rzuca mózgowi wyzwanie. Może pomóc w zapamiętywaniu i przypominaniu pewnych wzorców ruchowych. Jest to również ćwiczenie równowagi i trening fizyczny. Wykonywanie takich aktywności w grupie promuje dodatkowo zaangażowanie społeczne. Jeśli bliska Ci osoba nie czuje się dobrze w tańcu, może będzie chciała spróbować żonglowania? Zacznijcie od prostych ćwiczeń. Opanujcie jeden ruch, zanim spróbujecie czegoś bardziej skomplikowanego.
Karty – badania wykazały, że granie w karty to ćwiczenie, które może zwiększyć objętość mózgu i pomóc w poprawie pamięci i myślenia. Pasjans można układać samodzielnie, a gry karciane w małej grupie to także okazja do interakcji z ludźmi. Wybierzcie znane gry karciane, zaczynajcie od prostszych gier. Osoba z otępieniem może nabyć nowe umiejętności.
Gry słowne i liczbowe – krzyżówki, wykreślanki, łamigłówki liczbowe takie jak Sudoku, łamigłówki obrazkowe „znajdź różnicę” to dobre zajęcie dla osoby z otępieniem. Choć nie wykazano, by przekładały się one na poprawę ogólnej pamięci lub myślenia, to pozwalają ćwiczyć konkretne umiejętności, zająć czas i stanowić rozrywkę.
Społeczność – utrzymywanie aktywności społecznej jest ważne nie tylko dla dobrego samopoczucia psychicznego. To także ćwiczenie uwagi i pamięci. Rozmowa z innymi ludźmi poprawia „elastyczność” umysłu, ponieważ aktywuje mózg do interpretowania wielu aspektów sytuacji na raz. Socjalizacja nie musi oznaczać dużej imprezy – taka może być przytłaczająca dla osoby z otępieniem. Wystarczy zwykłe spotkanie z jedną lub dwiema osobami – wspólny spacer czy popołudniowa herbata.
Wiele czynności z powyższej listy można wykonywać w towarzystwie innych osób – grupy w dziennym domu opieki, sąsiadów, wnuków… Dzięki interakcjom z innymi korzyści z danej aktywności będą jeszcze większe!
Więcej praktycznych ćwiczeń znajdziesz w artykule Gimnastyka dla mózgu w zakładce dla osób z otępieniem.
3. Rehabilitacja poznawcza
Rehabilitacja poznawcza to indywidualne podejście do terapii. Terapeuta dokonuje oceny aktualnego poziomu funkcjonowania danej osoby, ustala z nią cele i pracuje nad ich osiągnięciem. Działania te nie mają na celu poprawy sprawności konkretnych funkcji poznawczych (np. uwagi, umiejętności ruchowych), a nabieranie przez osobę większej sprawności i samodzielności w codziennych czynnościach.
Dla osoby z otępieniem celem może być ugotowanie ciepłego posiłku, ponieważ wielokrotnie zdarzało się jej coś przypalić, zostawiając garnek na kuchence i zapominając o jej wyłączeniu. Terapia może polegać na opracowywaniu nowych sposobów wykonywania codziennych zadań. Na przykład podczas gotowania terapeuta może ćwiczyć poprawę uwagi za pomocą gier komputerowych, uprościć ulubione przepisy, aby skrócić czas gotowania lub skorzystać z technicznych pomocy, np. alarmu w kuchence. To tylko kilka strategii stosowanych w rehabilitacji poznawczej.
Rehabilitacja poznawcza stosowana jest u osób z trudnościami w mowie i języku, osób z łagodnymi zaburzeniami poznawczymi i łagodnym otępieniem. To często proces czasochłonny, który wymaga intensywnych ćwiczeń. Warto wcześniej skonsultować się z terapeutą zajęciowym, psychologiem lub psychiatrą, czy na danym etapie otępienia tego typu trening będzie mógł przynieść efekty.
W Polsce nie ma dostępu do refundowanej rehabilitacji poznawczej. Taką pomoc można uzyskać w placówkach prywatnych. Jednak niektóre dzienne domy opieki oferują elementy takich ćwiczeń w swoim planie.
